Trwy gyfrwng technoleg ddigidol soffistigedig, mae Llyfr Efengylau Llandeilo i’w weld eto yn Llandeilo, lle treuliodd ran mor arwyddocaol o’i hanes cynnar.
Amseroedd Agor Arddangosfa Efengyl Llandeilo
Pasg – Medi
Dydd Llun – Dydd Gwener 11.00yb – 3.00yp
I drefnu mynediad ar adegau eraill, ffoniwch Rob Jones ar 07845 785811
Croesewir grwpiau trwy drefniant. Ffoniwch Rob Jones ar 07845 785811
Llyfr Efengylau o'r 8fed ganrif yw Efengylau Lichfield (a gyfeirir atynt yn amlach yn ddiweddar fel Efengylau Sant Chad, ond a adwaenir hefyd fel Efengylau Teilo Sant, Efengylau Llandeilo, ac amrywiadau ar y rhain) a gedwir yn Eglwys Gadeiriol Lichfield. Mae llyfr Efengylau Llandeilo, llawysgrif Feiblaidd wedi’i goleuo’n hyfryd, yn gampwaith o gynhyrchu llyfrau o’r 8fed ganrif, ac yn drysor ysbrydol, artistig a diwylliannol mawr. Mae gwreiddiau'r llyfr yn frith o ddirgelwch, ond mae'n perthyn yn agos i Efengylau Lindisfarne, ac yn gynnyrch scriptorium mynachaidd. Mae’r hanesydd celf Peter Lord yn dyddio’r llyfr i 730, gan ei osod yn gronolegol cyn Llyfr Kells ond ar ôl Efengylau Lindisfarne. Am efallai 200 mlynedd, o ddechrau'r nawfed ganrif, bu llyfr yr Efengyl ym meddiant y gymuned grefyddol a sefydlwyd gan Sant Teilo yn Llandeilo Fawr. Fe'i cyflwynwyd i eglwys Teilo Sant gan Gymro o'r enw Gelli oedd wedi ei brynu am bris ceffyl da. Ni wyddys yn union sut y daeth i adael Llandeilo Fawr ond mae wedi bod ym meddiant Eglwys Gadeiriol Lichfield ers diwedd y 10fed ganrif.
Mae llyfr yr efengyl fel y mae heddiw yn tystio i hanes cynnar treisgar. Mae'n ymddangos bod y rhwymiad gwreiddiol a allai fod wedi cario gwaith metel gwerthfawr wedi'i rwygo i ffwrdd, yn ôl pob tebyg gan ysbeilwyr. Mae’r tudalennau rhagarweiniol wedi diflannu ac mae’r difrod ar dudalen agoriadol Efengyl Mathew yn awgrymu ei fod wedi gwasanaethu fel clawr am gyfnod. Heddiw mae 236 o dudalennau (118 o ddalennau) wedi goroesi, ond mae’r rhan fwyaf o Efengyl Sant Luc (pennod 3 adnod 9 ymlaen) a’r cyfan o Sant Ioan ar goll.
Yr oedd llyfrau'r uchel allor, fel Llyfr Efengylau Llandeilo, yn cael eu parchu nid am y geiriau a gynhwysent yn unig. Roeddent yn lleoedd difrifol ar gyfer tyngu llw a selio trafodion cyfreithiol - weithiau trwy eu hysgrifennu yn yr ymylon a'r bylchau yn y llyfr. Yn Efengylau Llandeilo, ar dudalen olaf Efengyl Mathew, yng nghanol y 9fed ganrif, cofnododd ysgrifennydd o Landeilo rodd y llyfr gan Gelli i’r eglwys. Yn dilyn ceir cofnod o achos cyfreithiol lle cyhuddodd dyn o’r enw Tutfwlch deulu Gelli o gamarwain mewn anghydfod dros dir Tyr Telych. Er ei fod yn dechrau gyda'r gair Lladin Surexit (cododd) mae'r memorandwm wedi'i ysgrifennu yn Gymraeg gyda dim ond termau cyfreithiol allweddol yn Lladin, Dyma'r ddogfen gynharaf sydd wedi goroesi yn yr iaith Gymraeg.
Lansiwyd y prosiect mewn cyfarfod yn Llandeilo ar ddydd Llun 9fed Chwefror 2004 (Dydd Teilo Sant), dan gadeiryddiaeth Ficer Llandeilo, y Parch Dr Peter Bement. Roedd partïon â diddordeb, gan gynnwys cynrychiolwyr yr eglwys, awdurdodau lleol a chyrff twristiaeth, yn frwd eu cefnogaeth i’r cynllun.
Mae’r prosiect yn fenter gydweithredol rhwng Eglwys Teilo Sant, Llandeilo, Eglwys Gadeiriol Lichfield a’r Llyfrgell Brydeinig.
Mae ‘Turning the Pages’ yn system arddangos ryngweithiol arobryn a ddatblygwyd gan y Llyfrgell Brydeinig i gynyddu mynediad y cyhoedd a mwynhad o’i thrysorau. Gall ymwelwyr fwy neu lai ‘troi’ tudalennau llyfrau neu lawysgrifau prin mewn ffordd hynod realistig, gan ddefnyddio technoleg sgrin gyffwrdd ac animeiddio. Gallant glosio i mewn ar y delweddau digidol o ansawdd uchel neu ddarllen a gwrando ar nodiadau yn egluro arwyddocâd pob tudalen. Mae Troi'r Tudalennau yn caniatáu i lawer mwy o dudalennau gael eu gweld na phan fydd agoriad unigol o'r llyfr gwreiddiol yn cael ei arddangos mewn cas gwydr, gyda'r fantais ychwanegol bod y gwreiddiol yn cael ei gadw rhag difrod.
Gan ddechrau yn 1998 gydag Efengylau Lindisfarne, y Sutra Diemwnt, yr Oriau Sforza a Llyfr Nodiadau Leonardo, mae'r Llyfrgell wedi cymhwyso'r broses i naw o'i thrysorau mwyaf. Llyfr Efengyl Llandeilo yw'r llyfr cyntaf nad yw'n eiddo i'r Lyfrgell Brydeinig i gael ei drin fel hyn. Mae'n cael ei arddangos gan ddefnyddio cenhedlaeth newydd o feddalwedd TTP sydd hyd yn oed yn fwy realistig nag o'r blaen.
I weld fersiwn TTP symlach o Efengylau Llandeilo, cliciwch ar y ddolen ganlynol www.lichfield.ou.edu
I weld fersiynau eraill o lyfrau digidol TTP a gynhyrchir gan y Llyfrgell Brydeinig, cliciwch ar y ddolen ganlynol. www.bl.uk/virtual-books
Dangosir delweddau o Efengylau Llandeilo gyda chaniatâd caredig Deon a Chabidwl Eglwys Gadeiriol Lichfield.
Llandeilo Fawr